Bu yazı Pekin Belediyesi Şehir Planlama ve Tasarım Enstitüsü ile gerçekleştirdiğimiz görüşme ve geliştirdiğimiz iş birliğinin bir parçası olarak İstanbul ve Pekin'deki planlama deneyimlerine yönelik bilgi paylaşımı çerçevesinde Pekinli uzmanlar tarafından kaleme alınıp bizlere iletilmiş ve ekibimizce Türkçe'ye çevrilmiştir. İstanbul'un şehir planlama tarihi ve İPA - Vizyon 2050 deneyiminin yenilikçi yaklaşımlarına dair bir yazı da Pekin Belediyesi Şehir Planlama ve Tasarım Enstitüsü web sitesinde yayınlanmak üzere kendilerine iletilmiştir.
Çin Komünist Partisi’nin 18. Ulusal Kongresinden bu yana genel sekreter Xi Jinping’in yönetime sunduğu yeni kavramlar, düşünce ve stratejiler Çin’in yeni çağdaki uyanışına kuramsal ve pratik açıdan rehberlik ediyor. Çin rüyasının gerçekleştirilmesi için yüzüncü yıl dönümlerine yönelik iki hedef var. İlki, Çin Komünist Partisi’nin yüzüncü yılını kutladığı 2021’de her açıdan ortalama refahın sağlandığı bir toplumun inşasını tamamlamak. İkincisi ise Çin Halk Cumhuriyeti’nin yüzüncü yılını kutladığı 2049 yılında Çin’i müreffeh, güçlü, demokratik ve kültürel açıdan gelişkin ve uyumlu, modern bir sosyalist ülke haline getirebilmiş olmak. Çin’in gelecekteki kırsal ve kentsel planları ile inşa pratikleri bu hedefler doğrultusunda gerçekleştirilecek.
Çin’de Kentsel Gelişim ve Mega-Kentler
Çin’deki hızlı kentleşme orta ve son aşamalarına ulaştı. Ekonomik büyüme hızı azaldıkça birçok şehir gelişimde bir olgunluk seviyesine geldi ve gelişim hedefleri ölçeğin büyültülmesinden ziyade yoğunlaşmaya dönüştü. Günümüzün temel konusu kentsel gelişim modellerindeki dönüşüm. Pekin, Şangay ve diğer mega-kentler bu geçiş döneminde reforma öncülük etmek ve yenilikleri keşfetme görevlerini üstleniyorlar. Mega-kentler diğer kentler açısından Çin’deki yeni kentleşme sürecinin geliştirilmesinde merkezi bir role sahipler. Mega-kentlerin kendi iç işleyişleri açısından trafik yoğunluğu, pahalı konut, düşük yaşanabilirlik, hava ve su kirliliği, tarım alanlarının ve doğal alanların kaybı ve kentsel saçaklanma gibi “büyükşehir hastalıklarının” üstesinden gelmeleri gerekiyor. Bunun için yoğun nüfuslu ve ekonomik olarak gelişmiş alanlar için optimize edilmiş bir büyüme modelinin oluşturulması, kentsel gelişim ve rekabetçiliğin geliştirilmesi ve kentsel yönetişim sisteminin iyileştirilmesi gerekiyor.
Pekin’in Kazanımları, Zorluklar ve Fırsatlar
2005 yılı Ocak ayında 2004-2020 yılı Pekin Master Planı resmi olarak onaylandı. Bu on yılı aşkın süre boyunca 2008 Olimpiyat Oyunları’nın ev sahipliğini başarıyla gerçekleştiren, uluslararası finansal kriz ile başa çıkan ve Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği’nin düzenlediği Doğu Asya Pasifik Zirvesi ile Bir Kuşak Bir Yol zirvesine ev sahipliği yapan başkent Pekin, istikrarlı ve hızlı ekonomik ve toplumsal gelişimini sürdürdü. Pekin, Çin’de ve dünyada en dinamik ve en fazla potansiyele sahip şehirlerden biri haline geldi.
Öte yandan Pekin’de büün bunların ardında özellikle nüfus, doğal kaynaklar ve çevre arasındaki ilişkide gözle görülür şekilde artan bir takım çelişki ve problemler de birikti. 2015 sonunda 2,921 km2 büyüklüğünde yapılaşmış kentsel ve kırsal alanı ile kentin yerleşik nüfusu 21.7 milyona ulaştı, bu da düzlük alanların %46’sının yapılaşmayla kaplandığı anlamına geliyor. Kentte kişi başına düşen su miktarı uluslararası mutlak su kıtlığı standardından çok daha düşük. Hava kalitesindeki iyileşmeye rağmen 2016 yılına ait yıllık ortalama PM2,5 yoğunluğu kötü. Kentteki konut stoku ise hızla büyüyen talebi karşılamakta zorlanıyor. Bütün bu sorunlar, stratejikten bütünleşik düzeye kadar tüm şehir planlama perspektifleri açısından kapsamlı çözümler gerektiriyor.
Pekin’deki gelişim bir yandan da Pekin-Tianjin-Hebei stratejisi, Tongzhou alt-merkezi ve Hebei Xiongan Yeni Bölgesinin planlanması ve inşası, 2022 Kış Olimpiyatlarına yönelik hazırlıklar ve “Bir Kuşak Bir Yol” inşaatının ilerlemesi vb. gibi yeni süreçler ve önemli fırsatlarla da karşı karşıya. Bütün bunların kentin geleceğine yönelik belirgin ve uzun vadeli etkileri olacak.
Araştırma çalışmaları 38’i temel araştırmacılardan oluşan 200 uzman ve bilim insanı tarafından yürütülen 2014 tarihli Pekin Master Planı ile Pekin’de yeni bir dönem başladı.
Ulusal Strateji: “Pekin, Tianjin ve Hebei”
2015 yılı Haziran ayında ÇKP Merkez Komitesi ve Devlet Konseyi “Pekin, Tianjin ve Hebei Eşgüdümlü Gelişme Programını” temel ulusal stratejilerden birisi olarak onayladı. Programın temelinde Pekin’deki başkentte yer almayacak işlevlerin düzenli şekilde yer değiştirmesi yatıyor. Bu Master Plan ile birlikte, Pekin tarihte ilk defa referans alınacak ve takip edilecek bir üst ölçek plana sahip olmuş oluyor. Pekin için net bir rehber olan planda şunlar var: Pekin-Tianjin,Hebei bölgesini dünya çapında bir kentsel yoğunlaşma bölgesi haline getirmek; 2020 itibariyle Pekin’in yerleşik nüfusunu 23 milyon ile sınırlamak, Pekin’in altı merkez alanından oluşan merkezi kentsel bölümündeki nüfusu %15 küçültmek ve büyük şehirlere özgü öne çıkan belirgin sorunları azaltmak. Pekin programın gerektirdiklerini uyguladı ve Master Plan için yapılan ön araştırma sonuçlarında ilerleme kaydetti.
Xi Jinping’in Önemli Sorusu
24 Şubat 2017’de genel sekreter Xi Jinping Pekin’de yaptığı incelemelerde kentin planlanması ve inşasını daha da ileri taşıyacak bazı önemli talimatlar verdi. Xi, Pekin’indeki kentsel planlamanın yoğun bir şekilde “Çin nasıl bir başkente ihtiyaç duyuyor ve bu nasıl inşa edilir?” sorusuna odaklanması gerektiğini belirtti. Böylece Pekin, Master Planın mevcut eskizlerini geliştirip değiştirerek planlama sürecini bu soruyu cevaplayabilecek en iyi hale getirmeye çalıştı. 2017 yılı Eylül ayında ÇKP Merkez Komitesi ve Devlet Konseyi, 2016-2035 Pekin Master Planı’nı onayladı.
2016-2035 Pekin Master Planının Dönüşümü: “Sermaye” ve “Kent”
Artık Pekin’in gelişim süreci ile ulusal süreç paralel ilerliyor. Uygulama başlangıcı 2020 olan yeni Master Plan 2035’e kadar geçerli olacak ve yüzüncü yıl hedefleriyle bağlantılı olarak etkisi 2050’ye uzanacak.
Plan, başkent olmanın getirdiği stratejik rolün dört merkezi işlevi üstüne kurulu; ulusal siyasi merkez, kültürel merkez, uluslararası iletişim merkezi ve bilim, teknoloji ve yenilik merkezi. Plan bu “dört merkezin” mekânsal dizilimine odaklanıyor.
Planda kentin gelişme hedefleri daha iyi bir başkent olabilmek için gereken, kapsamlı ve uzun vadeli bir vizyon doğrultusundaki standartlara göre belirlendi. Bu hedefler, (1) başkenti Çin ulusunun yeniden uyanışını idrak eden daha güçlü bir ülkenin başkenti ve dünya standartlarıyla uyumlu ve yaşanabilir bir başkent olarak inşa etmek.
Kentsel İşlevlerin Taşınması
Plan Pekin’deki başkentte yer almayacak işlevlerin taşınması ve başkente özgü işlevlerin güçlendirilmesi ve daha bölgesel ölçekte çevrenin geliştirilmesi üstüne kurulu. Plan kentin yeni mekânsal yapısını “tek çekirdek, tek kentsel merkez alanı, tek alt-merkez, iki aks, yeni kentler ve tek bir ekolojik koruma alanı” olarak tanımlıyor. Her alanda farklı bir hedef var: çekirdekteki kentsel işlevlerin yeniden yapılandırılması, kentsel merkezi alanda güncellemeler, Pekin’in “iki kanadının” oluşturulması (Pekin alt merkezi ve Hebei’ye bağlı Xiong’an Yeni Bölgesi), düzlük alanlarda etkin ve yoğun kentsel gelişimin desteklenmesi, yeni kentlerin büyüme kutupları olarak kurulması ve dağlık bölgelerdeki ekolojik çevrenin korunması.
Çekirdek bölge için plan, bölgesel ticari pazarın ve geniş sağlık tesislerinin dışarı çıkartılmasını, geleneksel ticari bölgelerin iyileştirilmesini ve geleneksel Hu Tong bölgesinin yenilenerek korunmasını öngörüyor. Boşalan alanlar ise başkent işlevleri ile vatandaşlara yönelik yeşil alanlar, su sistemleri ve hizmet alanları için yeniden kullanılır hale getirilecek.
Planda kentsel merkez alanı için öngörülen ise, başkentte yer almayacak işlevlerin taşınması, nüfus yoğunluğunun azaltılması, kentsel ve kırsal yapılı çevrenin azaltılması ve yapı ölçekleri ile bina yükseklikleri üzerinde sıkı kontrolün sağlanmasıdır. Tahliye edilen alanlar öncelikli olarak 1) merkezi hükümet ve önemli devlet organizasyonları, 2) kültürel ve teknolojik yeniliklere yönelik işlevler, 3) yeşil ve kamusal alanlar, 4) kamusal hizmet merkezleri, kiralık sosyal konut ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi, 5) ulaşım ve temel hizmet altyapısı için tekrar kullanılacaktır.
Geçtiğimiz on yıl boyunca Pekin arazi ve nüfusa dayalı GSYH artışına bağlıydı, gelişimi de görece yaygın bir şekilde devam etti. Ancak kaynak ve çevresel kapasitelerin baskısı altında Pekin yoğun ve etkin bir gelişim modeline dönmek zorunda. Plan Pekin’in stratejik yönelimiyle uyumsuz sanayilerin yerinin değiştirilmesini, üretim ve depolama alanlarının oranını azaltmayı ve sanayi alanlarındaki tüketim verimini geliştirmeyi öngörüyor. Böylece boşaltılan alanlara daha gelişkin endüstriyel projeler getirilecek ve daha yüksek düzeyde bir gelişim sağlanacak.
“Tek Çekirdek” ve “İki kanat”
Pekin’in önceki planlarında kent ve bölge arasındaki ilişkiye büyük bir önem atfedilmiştir. Uzun süren araştırmanın ardından bölgesel koordinasyon için odaklanılan alan nihayet tüm Pekin-Tianjin-Hebei bölgesini kapsayacak şekilde genişlemiştir. 2016 Master Planı Pekin’in bir “çekirdek” olarak çekim ve öncülük rollerini nasıl yürüttüğünü sistematik olarak gösteriyor. Plan Hebei Xiong’an Yeni Bölgesinin planlanıp inşa edilerek Tianjin ve Hebei ile iş birliğine girmesini öngörüyor. Kış olimpiyatlarına hazırlık da buna dâhil.
Pekin’de başkente ait olmayan işlevlerin taşındığı iki temel bölge olan Pekin alt merkezi (Tongzhou) ve Hebei Xiong’an Yeni Bölgesi Pekin’in birbirleriyle ilişkili ve birbirlerini karşılıklı destekleyen yeni “iki kanadı” haline gelecek. “Tek çekirdek” ve “iki kanat”, Pekin-Tianjin-Hebei kentsel kümelenmesindeki mekânsal sistemin temel unsurları (Şekil 1).
Kentsel Büyümenin Çevresel Kapasite ile Dengelenmesi: “Üç Kırmızı Çizgi”
Pekin’in en belirgin sorunlarından birisi doğal kaynaklardaki sorunların yarattığı baskıdır. Bunlar özellikle su kaynakları, atmosferde aşırı kirletici emisyonlar ve ekolojik alanların sürekli olarak parça parça yok edilmesidir. Yeni Master Planda “üç kırmızı çizgi” var: kent ölçeği (azami nüfus), ekolojik kontrol sınırı ve kentsel büyüme sınırları.
Nüfus azami sınırları su kaynaklarının azami kapasitesine göre hesaplanıyor: Pekin’in 2020’deki azami nüfusunun 23 milyonun altında olacak şekilde kontrol edilmesi ve 2020’den sonra uzunca bir süre bu düzeyde kalması öngörülüyor.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana Pekin’deki bütün master planlar ölçeğin kontrol edilmesini öngörmüştür, ancak gerçekte ise büyüme ve yayılma normal durum haline gelmiştir. İdari sınırların aşılması spekülasyona ve parçalı alanlarda rant arayışlarına yol açmıştır.
Plana göre kentsel alan farklı kararların yürütüleceği üç bölüme ayrılmaktadır: “merkezi inşa alanı”, “kısıtlı inşa alanı” ve “ekolojik koruma alanı”. 2020 yılında ekolojik kontrol alanının Pekin’in %73’ü, merkezi inşa alanının %14’ü ve kısıtlı inşa alanının %13’ü olması öngörülmüştür. Kolektif inşa alanlarının boşaltılarak yeşillendirilmesiyle kısıtlı inşa alanları aşama aşama ekolojik kontrol alanları ve merkezi inşa alanlarıyla bütünleştirilecek. Böylece 2050 yılında iki sınır teke indirilerek ekolojik koruma bölgesinin oranı en az %80 düzeyine çıkartılacak (Şekil. 2). Bu plan tarihte ilk defa Pekin’de 2015 yılında 2921 km2 olan kentsel ve kırsal inşa alanlarının 2035 yılında 2760 km2’ye indirilerek azaltılmasını öngörüyor.
Plan aynı zamanda makro düzeyde de tüm planlamanın kuvvetlendirilmesini, belirgin kentsel kullanım alanları üzerindeki kısıtları rahatlatmayı ve doğal kaynak unsurlarının bilimsel paylaşımında üretim ve yaşam alanlarıyla ekolojik alanları temel almayı amaçlıyor (Bkz. 3. Şekil).
Arazi kullanımı, koruma, peyzaj tasarımı ve kentsel-kırsal entegrasyonda iyileşme
Günümüzde Pekin’deki üretim ve istihdam alanları çok geniş olmasına rağmen yaşama alanları yeterli değil. Pekin’deki mevcut sanayi alanları/konut alanları oranı 1’e 1.3. Bu oran Tokyo ve Paris’in (1:3-1:4) ve diğer metropoliten bölgelerin gerisinde kalıyor. Plan, üretim alanlarının azaltılıp konut ve konutla ilişkili alanların oranlarının makul düzeyde arttırılarak sanayi/konut alanları oranın 2020’de 1:1,5 ve 2035’te ise 1:2 yapılmasını öngörüyor.
Planda ekolojik ölçeğin ve niteliğin iyileştirilmesi, kentsel yeşil alan sisteminin geliştirilmesi ve orman örtüsünün genişletilmesi, böylece yerleşik alanlar dahilinde kişi başına düşen park ve yeşil alan miktarının yükseltilerek yapılı çevrenin %95’inin herhangi bir park veya yeşil alana 500 metre mesafede yer alması öngörülmektedir. Planda su sistemleri ve şehrin eşgüdümlü bir şekilde geliştirilmesi, istihdam-konut dengesinin iyileştirilmesi ve yer altı ve yer üstünün koordineli olarak düzenlenmesi desteklenmektedir.
Planda aynı zamanda tarihsel ve kültürel korumanın kapsamı da genişletilmektedir. Plan, eski kentin korunmasına ek olarak tarihte ilk defa eski kent kadar önemli olan “üç tepe ve beş bahçe” bölgesinin de kapsamlı şekilde korunmasını önermektedir. Çin Seddi kültürel aksı ve benzeri bölgesel özelliklerin korunması ve geliştirilmesi de ayrıca desteklenmektedir.
Tarihte ilk defa bu planda kentsel tasarım ve kent mekânı ayrı bir bölüm altında tartışılıyor. Bu bölümde peyzaj unsuru, “iki aks, on bölge ve dereler ve dağlarca çevrili alanlardan” oluşan bütünlükçü peyzaj çerçevesinin inşasında öncü etmen ve tarihsel bir gelenek olarak ele alınıyor (Şekil 4). Buna göre bina yüksekliklerini, kentin siluetini, kuş bakışı koridorları, kentin beşinci cephesini, kentin rengini vs. düzenleyecek bir peyzaj kontrol sistemi öngörülüyor.
Yeni master plan aynı zamanda kentsel ve kırsal alanların eşgüdümlü gelişimini destekleyerek onları organik bir bütün olarak ele alıyor.
Vizyon ve Planlama Hedeflerinin Uygulanması
Plan kentsel gelişimi organik bir bütün olarak ele alan bir kavramsallaştırma üstüne kurulu. Siyasi, ekonomik, kültürel, sosyal ve ekolojik gelişimin gerekliliklerini eşgüdümlü olarak izliyor ve Pekin’i “dünya çapında uyumlu ve yaşanabilir bir başkent” haline getirme hedefini anlamlandırıyor.
“Büyük şehir hastalıklarının” etkili bir şekilde azaltılması ve mega-kentler için modern bir yönetim sisteminin inşa edilmesi, Pekin’ine yönelik taslak planların yüksek düzeyde gerçekleştirilebilmesinin temel garantisi. Plan kentsel saçaklanma, trafik sıkışıklığı, konut maliyetlerinin artması, hava kirliliği, belediyelere bağlı alt yapı ve kamusal güvenlik problemlerine yönelik özel araştırmalarla halkın kaygılandığı sorunlara eğiliyor ve sistematik çözüm önerileri getiriyor.
Yeni Master Planda, planlama hedeflerinin uygulanma süreci, endekslerin 2020 ve 2035 yıllarına yönelik bir planlama endeks sistemine yönelik olarak standardize edilmesi ve nicelikselleştirilmesi ile başlıyor.
2004 Master Planının uygulandığı dönemden beri Pekin’in kentsel ve kırsal planlama başkanlıkları çoklu planlama ve eşgüdüm platformları kurmuşlardı. Ancak master planların bütünselliği ve uygulamadaki desentralizasyon arasındaki gerilim önemli bir problem. 2016 planı, değerlendirme mekanizmaları olan ve planlara uyulmaması veya doğru uygulanmaması gibi problemlerle de uğraşabilecek denetleme ve kontrol edilebilirlik sistemleri olan, tek bir çatı altında çoklu uygulama ve kontrol sistemi kurulmasını öngörmüştü.
Sonuç
ÇKP Merkez Komitesi ve Devlet Konseyi 2016-2035 Pekin Master Planı’nı onayladı ve “yeni Master Plan başkentin kapsamlı, dengeli ve sürdürülebilir gelişimini teşvik etmesi açısından büyük önem taşıyor. Fikir, odak ve yöntem konularında yeni atılımlar getiriyor” diyerek planı resmi olarak tanıdı. Plana bir yandan oldukça önem atfediliyor. Ancak öte yandan Prof. Wu Liangyong’un 2004 Pekin master planı tamamlandığında ifade ettiği “Pekin’in yeni master planının tamamlanması aynı zamanda yeni problemlerin başlangıcı olacak” sözünü de unutmamak gerekiyor. Bu durum yeni Master Plan için de hala geçerli. Gelecekte Pekin, dünya çapında uyumlu ve yaşanabilir bir başkent olma gibi harikulade bir vizyonla ilerlerken, yeni master plan ve diğer kentsel planlama ve inşa süreçleri için gerekli uygulama yöntemlerini keşfetmeye devam ediyor olacak, böylece “Çin Rüyasını” ve yüz yıllık iki hedefini gerçekleştirecek (Şekil 5).
Notlar:
- 2015 yılı Haziran ayında ÇKP Merkez Komitesi ve Devlet Konseyi “Pekin, Tianjin ve Hebei Eşgüdümlü Gelişim Programı”nı onayladı.
- Çin’deki arazi kullanım rejimi devlet sahipliğindeki kentsel alanlar ve köylü kolektiflerinin mülkiyetindeki kırsal alanlar olarak iki parçadan oluşur. Kolektif birimler (bir tür köylü örgütlenmesi) kolektif inşa alanları üstünde kolektif sanayi önerebilirler.
Wang Fei, Pekin Xicheng Bölge Komitesi Müsteşar Yardımcısı
Shi Xiaodong, Kentsel Planlama ve Tasarım Enstitüsü Başkan Yardımcısı
Zheng Hao, Pekin Belediyesi Genel Planlama ve Arazi ve Kaynakları İdare Komitesi Bakanı
Wu Yimin, Mühendis, Pekin Kentsel Planlama ve Tasarım Enstitüsü